تفاوت بانکداری باز و بانکداری دیجیتال چیست؟

بانکداری در سال ۲۰۲۵ دیگر به ۱۰ سال پیش شباهتی ندارد. اگر در گذشته دیجیتال‌سازی صرفاً یک «ویژگی نوآورانه» محسوب می‌شد، امروز به «استانداردی اجتناب‌ناپذیر» بدل شده است. بانک‌ها و شرکت‌های فین‌تک برای بقا ناچارند خدمات خود را بر بستر دیجیتال ارائه کنند و تجربه کاربری را در صدر اولویت‌های‌شان قرار دهند. در همین حال، بانکداری باز پا را فراتر گذاشته و با گشودن مرزهای دسترسی به داده‌های بانکی، زیرساخت‌های سنتی را دگرگون کرده است.

بااین‌همه، هنوز برای بسیاری از افراد پرسش‌های مطرح است: بانکداری باز چه تفاوتی با بانکداری دیجیتال دارد؟ آیا همان اینترنت‌بانک یا موبایل‌بانک است یا مدلی کاملاً متفاوت؟ و از نگاه عملی‌تر، در دنیای امروزی چطور می‌توان از نتیجه یک استعلام بانکی یا تطبیقی، برای مثال استعلام شماره شبا با کد ملی، از درستی اطلاعات بانکی اطمینان یافت؟

این مطلب تلاش می‌کند به این پرسش‌ها پاسخ دهد و این کار را صرفاً نه با تعریف‌های رسمی و فنی، با مرور کاربردهای واقعی، بررسی روندهای بین‌المللی و توضیح سناریوهایی انجام دهد که از دل تجربه‌های روزمره شکل گرفته‌اند.

بانکداری دیجیتال چیست؟

بانکداری دیجیتال (Digital Banking) به‌معنای انتقال کامل فرایندهای بانکی سنتی به بسترهای دیجیتال است. اگر در گذشته بخش بزرگی از خدمات بانکی صرفاً ازطریق شعب و کانال‌های حضوری انجام می‌شد، امروزه تقریباً تمامی این خدمات در قالب اینترنت‌بانک، موبایل‌بانک و دیگر سرویس‌های آنلاین در دسترس قرار گرفته است. مشتریان می‌توانند بدون مراجعه فیزیکی، افتتاح حساب کنند، تراکنش انجام دهند، گزارش دریافت کنند و وام بگیرند. همین تغییر بنیادین مفهوم بانکداری دیجیتال را از یک ابزار جانبی به یک ستون اصلی نظام مالی بدل کرده است.

ویژگی‌های بانکداری دیجیتال

ویژگی‌های کلیدی بانکداری دیجیتال عبارت‌اند از:

• دسترسی آنلاین: امکان دریافت خدمات بانکی به‌صورت ۲۴ ساعته و هفت روز هفته از طریق وب یا اپلیکیشن‌های رسمی بانک.
• اتوماسیون داخلی: کاهش چشمگیر نیاز به مراجعه حضوری و انجام بسیاری از فرآیندها به‌صورت خودکار، از صدور صورت‌حساب گرفته تا انتقال وجه.
• تمرکز بر تجربه کاربر: طراحی اپلیکیشن‌ها و پرتال‌های بانکی با رابط کاربری ساده، سریع و امن که بتواند نیازهای متنوع مشتری را پوشش دهد.

بانکداری دیجیتال به‌طور مستقیم با نئوبانک‌ها نیز پیوند دارد. نئوبانک‌ها درواقع بانک‌هایی هستند که به‌طور کامل بر بستر دیجیتال فعالیت می‌کنند و هیچ شعبه فیزیکی ندارند. آن‌ها، نه‌تنها فرایندهای بانکی موجود را دیجیتالی کرده‌اند، خدمات جدیدی همچون مدیریت مالی شخصی، پیشنهادهای هوشمند اعتباری و ابزارهای پرداخت نوآورانه را نیز به مشتریان ارائه می‌کنند.

به‌بیان دیگر، بانکداری دیجیتال نقطه تلاقی «فناوری» و «خدمات مالی» است. اینجاست که کاربر انتظار دارد همان سهولت و سرعتی را تجربه کند که در استفاده از دیگر سرویس‌های آنلاین، مانند خرید اینترنتی یا سفارش تاکسی، تجربه می‌کند.

این جدول نشان می‌دهد که بانکداری دیجیتال بیشتر روی «راه ارتباطی و تجربه کاربر» متمرکز است. در بخش بعد خواهیم دید بانکداری باز چطور این مرز را گسترش می‌دهد.

بانکداری باز چیست؟

بانکداری باز (Open Banking) مدلی نوین در صنعت مالی است که بر پایه اشتراک‌گذاری داده‌های بانکی ازطریق APIهای امن و استاندارد بنا شده است. در این مدل بانک‌ها، با رضایت صریح مشتری، اطلاعات مالی او را در اختیار کسب‌وکارهای مجاز قرار می‌دهند. این تغییر رویکرد کمک می‌کند تا داده‌های بانکی دیگر در انحصار خود بانک نماند، بلکه به ابزاری برای نوآوری و خلق ارزش در اکوسیستم مالی تبدیل شود.

کاربردهای بانکداری باز

کاربردهای اصلی بانکداری باز از این قرار است:

• مدیریت مالی شخصی (PFM): تجمیع داده‌های چند حساب و تحلیل الگوی تراکنش‌ها برای ارائه تصویر کامل‌تر از وضعیت مالی مشتری.
• پرداخت هوشمند: امکان آغاز تراکنش‌های مالی توسط اپلیکیشن‌ها و سرویس‌های ثالث، بدون نیاز مستقیم به کارت بانکی.
• اعتبارسنجی دقیق‌تر: استفاده از داده‌های واقعی تراکنش‌ها برای ارزیابی توان بازپرداخت و وضعیت اعتباری افراد یا کسب‌وکارها.
• ضدتقلب: شناسایی سریع الگوهای مشکوک و جلوگیری از تراکنش‌های جعلی در لحظه.

مزایا و ریسک‌های بانکداری باز

بانکداری باز فرصت‌های گسترده‌ای برای نظام مالی و مشتریان ایجاد کرده است، اما این مسیر بدون ریسک نیست. از یک سو، شفافیت بیشتری برای مشتریان به همراه دارد و دسترسی آنان به داده‌های مالی‌شان را ساده‌تر می‌کند؛ همچنین، رقابت میان بانک‌ها و فین‌تک‌ها را افزایش می‌دهد و همین امر سطح کیفیت خدمات را ارتقا می‌دهد؛ سرعت در نوآوری و توسعه محصولات مالی جدید نیز از دیگر پیامدهای مثبت این مدل است؛ بااین‌حال بانکداری باز با چالش‌هایی جدی در حوزه امنیت روبه‌رو است؛ نقض داده، سوءاستفاده احتمالی از اطلاعات و تهدیدهای سایبری از مهم‌ترین دغدغه‌ها به شمار می‌آیند. 

در یک جمله می‌توان گفت بانکداری باز بر «زیرساخت و اشتراک داده» تمرکز می‌کند، نه بر «کانال دسترسی»؛ همین امر تفاوت بنیادینی است که آن را از بانکداری دیجیتال متمایز می‌کند.

در مطلب API بانکداری باز به‌صورت جامع‌تر درباره تاریخ شکل‌گیری و طرز عملکرد این راهکار توضیح داده‌ایم.

تفاوت بانکداری باز و بانکداری دیجیتال

​​بانکداری دیجیتال به‌معنای دیجیتالی‌سازی خدمات سنتی بانکی است؛ یعنی همان سرویس‌هایی که سال‌ها در شعبه انجام می‌شدند اکنون در بستر اینترنت‌بانک یا موبایل‌بانک ارائه می‌شوند. در این الگو بانک هنوز مالک داده و مجری فرایند است، فقط ابزار ارائه تغییر کرده است و کاربر می‌تواند سریع‌تر و بدون مراجعه حضوری کارهای بانکی خود را انجام دهد.

اما بانکداری باز مفهوم دیگری دارد. اینجا صحبت از بازکردن زیرساخت داده و تراکنش‌ها برای دیگران است. بانک، نه‌تنها خدمات خود را دیجیتالی می‌کند، ازطریق APIهای استاندارد و البته با رضایت مشتری امکان می‌دهد تا کسب‌وکارهای ثالث هم به داده‌های مالی دسترسی پیدا کنند و بر مبنای آن سرویس‌های جدید بسازند؛ درنتیجه، بانکداری باز نقش یک سکوی مشترک را ایفا می‌کند که روی آن ده‌ها محصول و خدمت نوآورانه شکل می‌گیرد.

تفاوت اصلی این دو مدل در ماهیت آن‌هاست: بانکداری دیجیتال بر کانال ارائه خدمت تمرکز می‌کند، اما بانکداری باز بر اشتراک‌گذاری داده و ایجاد اکوسیستم استوار است؛ یکی تجربه کاربر در استفاده از سرویس را بهبود می‌دهد، دیگری فرصت‌های تازه‌ای برای نوآوری و همکاری در صنعت مالی فراهم می‌کند.

این جدول نشان می‌دهد که این دو مکمل یکدیگرند. با این تعریف، کسی که امروز فقط روی دیجیتال‌سازی کانال متمرکز باشد، بخش بزرگی از اکوسیستم نوآوری را از دست می‌دهد.

بانکداری باز چه فرقی با اینترنت‌بانک یا موبایل‌بانک دارد؟

یکی از ابهام‌های رایج در میان عموم این است که بانکداری باز را با اینترنت‌بانک یا موبایل‌بانک یکی می‌پندارند. در نگاه نخست ممکن است همه این‌ها یک معنا داشته باشند: دسترسی دیجیتال به حساب بانکی، اما در واقعیت، تفاوت بنیادین میان آن‌ها وجود دارد.

اینترنت‌بانک و موبایل‌بانک صرفاً کانال‌های دسترسی به خدمات بانکی هستند. کاربر، با واردشدن به وب‌سایت رسمی بانک یا اپلیکیشن اختصاصی آن، می‌تواند انتقال‌وجه انجام دهد، موجودی حساب بگیرد یا قبوض پرداخت کند. در این مدل بانک همچنان مالک داده و ارائه‌دهنده مستقیم خدمات است و تنها شکل دسترسی تغییر کرده است.

درمقابل، بانکداری باز یک مدل زیرساختی است. در این مدل بانک‌ها داده‌ها و قابلیت‌های تراکنشی خود را ازطریق APIهای امن در اختیار اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌های ثالث قرار می‌دهند؛ این یعنی کاربر برای انجام تراکنش یا مدیریت حساب لزوماً نیازی ندارد به اپلیکیشن بانک مراجعه کند. او می‌تواند همان خدمات را از طریق یک اپلیکیشن مالی دیگر، مثلاً یک نرم‌افزار مدیریت هزینه یا یک پلتفرم پرداخت آنلاین، دریافت کند؛ زیرا بانک زیرساخت لازم را برای این دسترسی باز کرده است.

به‌بیان دیگر، در اینترنت‌بانک یا موبایل‌بانک بانک فقط یک کانال اختصاصی برای تعامل با مشتری فراهم می‌کند؛ اما در بانکداری باز بانک به سکو و بستر داده تبدیل می‌شود که دیگر بازیگران نیز می‌توانند روی آن سرویس ارائه کنند. این همان تفاوت بنیادین است: کانال دربرابر زیرساخت.

جمع‌بندی

بانکداری دیجیتال و بانکداری باز دو روی یک سکه‌اند؛ مکمل یکدیگرند، نه جایگزین. بانکداری دیجیتال مأموریت خود را بر انتقال کانال‌های سنتی به بستر آنلاین متمرکز کرده و تجربه‌ای سریع‌تر و کاربرپسندتر برای مشتریان فراهم آورده است؛ در مقابل، بانکداری باز بر اشتراک‌گذاری داده و ایجاد زیرساخت مشترک تأکید می‌کند. این مدل امکان نوآوری، همکاری و توسعه خدمات مالی متنوع را برای بانک‌ها، فین‌تک‌ها و دیگر بازیگران فراهم می‌آورد.

در این میان اینترنت‌بانک و موبایل‌بانک را می‌توان همچون «درگاه‌های ورودی» به بانکداری دیجیتال دانست. این ابزارها برای دسترسی مستقیم مشتری به حساب و انجام عملیات پایه‌ای توسعه داده شده‌اند؛ اما بانکداری باز سطحی عمیق‌تر را هدف قرار داده است: فراهم‌کردن بستری که روی آن اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌های متعدد بتوانند به داده‌ها و تراکنش‌های بانکی متصل شوند و ارزش جدید خلق کنند.

اهمیت این تفاوت در عمل آشکار می‌شود؛ بانکداری دیجیتال پاسخ به نیاز امروز مشتریان برای خدمات سریع، امن و همیشه‌در‌دسترس است؛ بانکداری باز اما پایه‌ای برای فردا می‌سازد و اینجاست که خدمات مالی بخشی طبیعی و یکپارچه از زندگی دیجیتال روزمره خواهند بود. از پرداخت خودکار قبوض و اقساط با دایرکت دبیت گرفته تا مدیریت مالی شخصی و اعتبارسنجی بلادرنگ، همه و همه، نشان می‌دهد آینده بانکداری در ترکیب این دو مسیر نهفته است.

درنهایت، برای بازیگران صنعت مالی در ایران شناخت این تمایز و سرمایه‌گذاری هم‌زمان بر کانال‌های دیجیتال و زیرساخت‌های باز می‌تواند مسیر را برای هم‌سویی با استانداردهای جهانی و پاسخ به نیازهای رو‌به‌رشد کاربران هموار کند.

پرسش‌های متداول درباره تفاوت بانکداری باز و بانکداری دیجیتال